навіныжыцьцяпіскнігітворыкрытыкафота
 

 

Букет зь нязьдзейсьненай сталіцы

Замiж таго, каб напярэдаднi сустрэчаў з чытацкаю публiкай праiнвэнтарызаваць свае веды пра ейны родны горад (легендарная Магiла льва; паўстаньне 1661 году, калi месьцiчы мэтадычна перарэзалi ўвесь расейскi гарнiзон; Пётар I i Карл ХII; царская стаўка ў Першую сусьветную вайну; зьнiкненьне крыжа Эўфрасiньнi Полацкай у 1941-м etc.), ты, камфортна ўладкаваўшыся ў аўтамабiлi, неабачлiва разгорнеш сьвежую кнiжку Стаха Дзедзiча “Эпiлёг”.
Аўтар гэтае навукова-папулярнае “спробы ўбачыць наш шлях”, як i ты сам, будзе зусiм ня схiльны разглядаць чарнобыльскi чыньнiк найноўшае гiсторыi Беларусi як адназначна дэструктыўны: гiсторыя плянэты (Тыбэт, высакагорнае возера Тытыкака як адзiн з цэнтраў культуры iнкаў) сьведчыць, што малыя дозы прыроднае радыяцыi станоўча ўплываюць на пасiянарнасьць этнасу. Такiм чынам, Чарнобыль спрыяе падзелу беларусаў на дзьве часткi: “большую, якая iмклiва дэградуе, няздатная пераадолець генэтычны цяжар тысячагадовае гiсторыi ды апошнiх удараў цывiлiзацыi, i значна меншую, напоўненую новай энэргiяй стварэньня”. Пытаньне, да якой часткi ты адносiш сябе, будзе выглядаць, далiкатна кажучы, нетактоўным.
Эпiлёг “Эпiлёгу” прагучыць ужо цалкам жыцьцесьцьвярджальна. Сапраўды, “на могiльнiку бляшанак можа выгадавацца толькi аматар старых бляшанак... I калi мы хочам, каб ён добрым словам прыгадаў колiшняе балота i людзей, што на iм жылi, неабходна, каб ён зразумеў, што бляшанкам папярэднiчала балота (каб не яно, дык i бляшанак не было б) i што гэтыя людзi ёсьць ягонымі продкамi”.
Карацей, ты будзеш пад’яжджаць да Магiлева, калi i не з удзячнасьцю да стваральнiкаў Чарнобыльскай АЭС, дык, прынамсi, фiзычна адчуваючы, як цябе перапаўняе й плешча ў берагi новая энэргiя стварэньня.
 

* * *
 
Першыя вiзуальныя ўражаньнi ад гораду, дзе ты мусiш выявiць свае пасiянарныя здольнасьцi, толькi пацьвердзяць, што якраз цябе тут даўно й прагна чакаюць.
Чакаюць у краме “Аллигатор”.
Чакаюць у кнiгарнi “Мысль” (для тых, хто пазбаўлены згаданай вышэй стваральнай энэргii, дробненькiмi лiтаркамi зроблены пераклад: “думка”).
Чакаюць у прэзэнтабэльнай камянiцы з задрапiраваным чырвона-зялёным сьцягам гаўбцом, дзе ў траўнi 1780 году, агледзеўшы iнтэграваныя пасьля першага падзелу Рэчы Паспалiтай беларускiя землi, iмпэратрыца Кацярына II пiла каву, а магчыма, займалася і яшчэ чым-небудзь з калегам Іосiфам, iмпэратарам аўстрыйскiм.
Чакаюць у безыменнай сталоўцы, дзе ты iмгненна адчуеш сябе памаладзелым на дваццаць пераважна змарнаваных гадоў: цябе агорне сваёй утульнай аўраю абвестка “Ждите отстоя пива”; хрыпаты рэпрадуктар прывiтае цябе расейскiмi прыпеўкамi; ты зможаш паставiць на залiтую лiпучым кiсялём тацу “общепитовскую” талерку з тузiнам хударлявых кiлек; на касе табе прапануюць гарэлку пяцi гатункаў i вiно “Гранат”, а зiрнуўшы праз заседжаную мухамi вiтрыну на вулiцу, ты ўбачыш насупраць сталоўкi кiнатэатар “Чырвоная зорка”, дзе сёньня паказваюць фiльм, назва якога мае з гэтым травеньскiм днём несумнеўную мэтафiзычную лучнасьць — “Всё, о чем мы так долго мечтали”.
 

* * *
 
У офiсе мясцовага аддзяленьня “Маладога фронту” хтосьцi з тваiх менскiх сяброў-лiтаратараў згадае, што ў выдавецтва, дзе рыхтуецца да друку фундамэнтальная “Археалёгiя Беларусi”, днямi прыйшоў афiцыйны лiст з катэгарычным патрабаваньнем: вядомага ўсiм са школьных падручнiкаў i энцыкляпэдыяў паганскага “Шклоўскага iдала” надалей менаваць выключна “Магiлеўскiм божышчам”. Пэўна, не адзiн ты адчуеш унутраны пратэст, бо палiчыш падвышэньне статусу дагiстарычнага стоду да ўзроўню ўсяго толькi вобласьцi яўна неадэкватным.
На сьцяне офiсу ты заўважыш паведамленьне пра магчымасьць замовiць навiнкi беларускае лiтаратуры. У сьпiсе тых, каго цiкавяць выданьнi “Беларускага кнiгазбору” i “Нашае Нiвы”, будзе фiгураваць зацяты беларускi нацыяналiст Аванэс Мурадзян, якi нядаўна быў затрыманы мiлiцыянтамi за пашырэньне маладафронтаўскiх улётак.
Аванэса пакуль што выпусьцiлi, i ў вольны час ён любуецца блакiтна-зялёнай дняпроўскаю абалоньню i дасканалiць сваю беларускую мову. Ягонаму знаёмцу Ясю Абадоўскаму пашчасьцiла меней: пару дзён таму, пасьля выключэньня з Магiлеўскага машынабудаўнiчага iнстытуту ды iншых прыгодаў ён папрасіў палiтычнага прытулку ў польскiх уладаў.
 

* * *
 
Адрозна ад Берасьця, дзе ў часе папярэдняй пiсьменьнiцкай экспэдыцыi на кожную сустрэчу заяўлялiся вiцэ-мэр (выклiкаючы ў аўдыторыi вясёлы сьмех, ён спрабаваў даваць на аўтографы 30 сэкундаў або патрабаваў не пiсаць у кнiгах нiякiх пажаданьняў) або ягоная супрацоўнiца (пачуўшы небясьпечнае пытаньне, яна ўскоквала й верашчала: “Наши гости голодны. Их ждет обед!”), тутэйшая вэртыкаль абярэ, на першы погляд, больш надзейную тактыку. У некаторых асабліва небясьпечных месцах лiтаратурныя спатканьнi альбо будуць безь якiх-небудзь вычварэнстваў проста забараняцца (як на гiстарычным факультэце Магiлеўскае альма-матэр, дзе некалi Клiё не адказала ўзаемнасьцю студэнту Сашу з-пад Копысі), альбо зрывацца пад маркаю адсутнасьцi пiсьмовага дазволу гарадзкога ўпраўленьня культуры. Адбудзецца таксама апрабацыя найноўшай вынаходкi: у абвестках пра лiтсустрэчы будзе пазначаны адзiн час, а ў атрыманым табою раскладзе — iншы, прычым першы будзе адрозьнiвацца ад другога, як сярэднеэўрапейскi час ад беларускага.
Аднак сярод пэдагогаў знойдзецца прыстойны адсотак рызыкантаў, а сустрэчаў будзе заплянаваная гэткая фантастычная колькасьць, што i ва ўмовах пэрманэнтных перашкодаў табе давядзецца лётаць з школы ў лiцэй, зь лiцэю ў iнстытут, а адтуль у каледж у такiм шалёным рытме, што на два днi ты будзеш цалкам пазбаўлены магчымасьцi хоць раз дачакацца адстою пiва цi патэлефанаваць жанчыне тваёй мары.
Твой голад i тваю смагу будуць наталяць адно чытацкiя пытаньнi.
 

* * *
 
“Вам нiколi не казалi, што Вы падобны да старажытнага чалавека часоў сваiх твораў? Выбачайце, але гэта першае ўражаньне, калi я Вас убачыла”.
“Цi згадзiлiся б Вы зьехаць за мяжу, калi б Вам прапанавалi за добрую зарплату пiсаць там вершы на той мове (не на беларускай)?”
“Будьте так любезны, скажите, пожалуйста, в Вашей жизни было много женщин?”
“Ці трэба сучаснай беларускай дзяўчыне-падпольшчыцы ведаць гісторыю Беларусі?”
“Дзе з вамi можна сустрэцца?”
 

* * *
 
Сустрэцца можна будзе хiба што ў касьцёле сьвятога Станiслава, тым самым, дзе вянчаўся Зянон Пазьняк i дзе на вечаровай беларускай iмшы ты не налiчыш сярод дзьвюх сотняў вернікаў нават трох немаладых кабетаў, у сувязi з чым табе захочацца прывесьцi сюды на экскурсiю дэлегацыю барадатых служкаў iншае канфэсii.
 

* * *
 
“Як Вы лiчыце, калi Ваша эсэ пра незалежнасьць страцiць сваю актуальнасьць?”
“Вам пiша бацька вучня былой беларускай гiмназii. Аднойчы настаўнiца зайшла ў сынаву клясу i сказала: “Ребята, с сегодняшнего дня мы будем учиться на русском языке. Русский язык — это язык умных и добрых людей...”
“Каково Ваше семейное положение?”
 

* * *
 
Пра сямейнае становiшча можна было б пагаварыць у кнiгарнi “Букiнiст”, але там ты здымеш з палiцы толькi што выдадзены за празрыстай усходняй мяжою падручнiк для ВНУ “История России”, напiсаны Шамiлем Магамедавiчам Мунчаевым i Вiктарам Мiхайлавiчам Усьцiнавым. Здымеш i не пашкадуеш, бо ўжо з другога параграфу — “Русь и сопредельные народы” — даведаесься, што “Литовское государство возникло в ХIII в.”, прычым “его основателем был Мондог”, а “русский язык стал там государственным”...
 

* * *
 
“Мы чулi пра гiсторыю з Вашай дзiцячай кнiгай “Адкуль наш род”. А Вам ня страшна цяпер пiсаць? Арыштаваць жа могуць ня толькi кнiгу”.
“Як бы Вы ахарактарызавалi лад, якi ўсталяваўся ў Беларусi? Мой знаёмы хлопец, напрыклад, кажа, што гэта нiякая не дыктатура, а проста краiна, ператвораная ў вялiзны калгас”.
 

* * *
 
Ты даведаесься, што ў Магiлеве сем помнiкаў Ленiну i безьлiч партрэтаў правадыра пралетараў. Адзiн з самых адмысловых — з пачварна вялiкiмi i вострымi, як у кажана, вушамi — ты ўбачыш за дзьвярыма, над якiмi вiсiць шыльда: “Министерство просвещения БССР. Средняя школа №32”.
Межы гэтага анкляву бээсэсэрыi пададуцца табе вусьцiшна шырокiмi, але ўжо за рогам школы цябе падпiльнуе графiцi: “Не здадзiм маньякам-iнтэгратарам нашу Мацi-Беларусь!”, i ты супакоена падумаеш, што дажывеш да тае пары, калi сталiчнае выдавецтва выпусьцiць альбом беларускiх графiцi канца ХХ стагодзьдзя.
 

* * *
 
“Правда ли, что Вы — цыган? Я ужасть как люблю мужчинок-цыганов. Что Вы мне посоветуете?”
“Займаючыся гiсторыяй, цi не даводзiлася Вам сутыкацца зь нечым невытлумачальным i загадкавым, як, напрыклад, эгiптолягам з “помстаю фараонаў”? Цi былi ў Вашым жыцьцi такiя выпадкi?”
 

* * *
 
Пра выпадкi, якiя сапраўды былi, ты будзеш гутарыць зь дзяўчынаю, адоранай рэдкiм у нашых шыротах iмем — Сабiна — i прозьвiшчам Квятко, якое ты, здаецца, пераканаеш яе вымаўляць i пiсаць праз нацiскное “е” i з канчаткам “а”, што, магчыма, станецца найiстотнейшым вынiкам тваiх дзесяцi магілеўскіх лiтарацкіх сустрэчаў.
 

* * *
 
Калi ты ўпершыню хадзiў па гэтых вулiцах напрыканцы 1970-х, увесь горад быў абклеены афiшкамi: “Могилевчане, будьте культурны! Мусор бросайте только в урны!” З таго часу зьмянiлася ў бок памяншэньня адно колькасьць урнаў.
 

* * *
 
Ты пашкадуеш, што з табой не прыехаў твой суаўтар гiсторык Генадзь Сагановiч. Асаблiва востра табе будзе не хапаць яго на вечарыне ў гарадзкiм Доме культуры, дзе ты атрымаеш з залi наступны лiст:
“Арлов! Не знаю, как вас лучше называть: спадарь или, может, сэр? Нам известно, что вы с еще одним таким самым писаком с еврейской фамилией по типу Каганович написали книжку будто бы про нашу историю “10 вякоў бел. гiсторыi”, где собрали всякие собственные измышления типа того, что наше молодое бел. государство древнее и дряхлое, потому что образовалось тысяча лет назад во времена Рогволода, который, как известно, был совершенно не нашим предком, а варягом, а Полоцкое княжество ничего общего с современной Белоруссией не имеет. К счастью, нашлись в Академии Наук настоящие историки, которые вашу книженцию запретили. Надеемся, что не последнюю”.
 

* * *
 
Iгуменьня магiлеўскага Сьвята-Мiкольскага манастыра Яўгенiя распавядзе табе пра безьлiч чалавечых костак, якiя знайшлi рэстаўратары пад Мiкалаеўскiм саборам, дзе ў 1930-я месьцiлася перасыльная турма НКВД. Сярод сотняў перазахаваных пад манастырскаю каплiцаю шкiлетаў мацi Яўгенiя наймацней запомніць два: вялiкi i маленькi, дзiцячы, костачкi якога навечна пераплялiся з матчынымi.
 

* * *
 
“Як Вы ацэньваеце шанцы Васiля Быкава на Нобэлеўскую прэмiю?”
“Не сакрэт, што жонкi, дзецi i ўнукi многiх (большасьцi?) беларускiх пiсьменьнiкаў (членаў Саюзу пiсьменьнiкаў) ня ўмеюць цi ня хочуць гаварыць па-беларуску. А на якой мове гаворыць Вашая сям’я?”
“На пытаньне, што ён будзе рабiць, даведаўшыся, што заўтра — канец сьвету, Марцiн Лютар адказаў, што будзе садзiць яблынi. А што рабiлi б Вы?”
 

* * *
 
Сядаючы ў начны менскi цягнiк, ты па-ранейшаму будзеш няздольны даць адказ на пытаньне, ці шкадуеш ты, што меркаваны напрыканцы 1920-х гадоў перанос сталiцы БССР у Магiлеў (настрашаная мiжнародным iмпэрыялiзмам улада пасьпела пабудаваць нават кропля ў кроплю гэткi самы, як у Менску, Дом ураду) так i не адбыўся.
На мокрым ад дажджу пэроне ня будзе нi натоўпу прыхiльнiкаў, нi задуменнай дзяўчыны Сабiны, якая верыць у помсту фараонаў.

Травень, 1998

 

 

 

 

  Беларускі Моладзевы Рух у Амэрыцы