Валянцін Акудовіч

ВЕЧНЫЯ ДЗЕЦІ БЕЛАРУСІ

     На адной з прэзентацый кнігі Уладзіміра Арлова "Таямніцы Полацкай зямлі" я выступіў з гняўлівай прамовай:

     — Спадар Арлоў,— сувора сказаў я,— якраз таму, што Вашы кнігі пра Полацак напісаныя таленавітым літаратарам, яны робяць вялікую шкоду, бо засланяюць сабой усю размаітую і разнастайную гісторыю Беларусі як поліфанічна складанага універсуму. На Вашых кнігах выгадавалася ўжо цэлае пакаленне беларусаў, перакананае, што гісторыя Полацка — гэта і ёсць гісторыя Беларусі, хіба адно з невялікім дамешкам сякой-такой драбязы з іншых рэгіёнаў і эпох... Дык ці не пара вам, — грубы, як Саванарола, запытаўся я наастачу, — апамятацца, дзеля цэласнасці нашае шматпакутнай Бацькаўшчыны, і перастаць пісаць (ды перавыдаваць) свае інтрыганскія кнігі пра Полацак?

     Не ведаю, як пераказ той сітуацыі выглядае цяпер на паперы, толькі тады, у зале, я быў упэўнены, што, паколькі на прэзентацыю сабраліся людзі адукаваныя і дасціпныя, то яны добра разумеюць маю прамову, як камплімент не абы-якому белетрыстычнаму таленту Уладзіміра Арлова, парадыйна прыхаваны за гняўлівым пафасам. Дарэчы, гэты камплімент недалёка сягаў, як мне здаецца, ад рэальнасці. За апошнія паўтара дзесяцігоддзі чаго толькі ні панапісана ў архіў рэтраспектывы Беларусі, але бальшыня з усёй той пісанкі ўвачавідкі блякне побач з гістарычнымі кнігамі Арлова, і адсюль старажытны Полацак апынуўся наперадзе (ва ўсіх сэнсах) іншых падзеяў мінуўшчыны і добра-такі адсланіў і адсунуў ад нас усю астатнюю гісторыю Беларусі.

     Зрэшты, зусім магчыма, што я тут нешта залішне перабольшваю, але гэта неістотна для майго далейшага расповеду. Істотна тое, што пасля прэзентацыі некалькі інтэлігентнага выгляду жанчын літаральна кінуліся да мяне біцца, а яшчэ колькі, — відаць, больш абачлівыя, — адхіснуўшыся ад мяне як ад зачумленага, напрамілы бог пачалі ўпрошваць Арлова не слухацца вядомага гіцля Акудовіча — гэта значыць працягваць пісаць свае чароўныя казкі пра Полацак.

     Пасля таго выпадку, на іншых сустрэчах пісьменніка Арлова з ягонымі чытачамі, я ўжо лішне не высоўваўся на людзі, сядзеў як мыша пад венікам. Але, можа, і дарэмна не высоўваўся, бо, калі сядзіш насцярожана, дык спакваля пачынаеш заўважаць тое, чаго за гармідарам ніколі б не прыкмеціў. I так пакрысе я дазаўважаўся да таго, пра што мушу (менавіта "мушу", бо радасці з гэтага ніякай) сказаць далей. Але наперадзе згадаю яшчэ прэзентацыю кнігі Уладзіміра Арлова для дзяцей "Адкуль наш род'', бо на той вечарыне я маўчаў як наймацней, і нават не столькі таму, што ўжо надта бярог свой каршэнь ад жаночых кухталёў, колькі заінтрыгаваны складам публікі. У паўнюткай зале амаль не было ні бабулек з дзядкамі, ні іхніх унукаў ды ўнучак, для якіх і стваралася гэтая кніга, — зала поўнілася разнаўзроставым, але ўвогуле звычайным для “дарослых” вечарын народам.

     "Што яны тут робяць?"— дзівіўся я ды з гэтага дзіва ўпотайкі зіркаў па тварах аматараў прыгожага беларускага пісьменства, пакуль неўзабаве не зразумеў: тут адбываецца не сустрэча пісьменніка з чытачамі, а казань першасвятара да набожных вернікаў.

     Якая містычна напружаная цішыня панавала ў зале, аднолькава натхнёна свяціліся вочы прысутных самага рознага веку, як малітоўна варушыліся іхнія вусны, замацоўваючы словы казані ў памяці! Але найбольш мяне ўразілі тыя моманты, кал Арлоў выказваўся пра нейкую падзею (гістарычную ці сучасную) такім чынам,  што абуджаў  патрыятычны гонар  (альбо патрыятычны гнеў) у ягоных слухачоў. Тады яны прасветлена-радасна пачыналі пераглядацца паміж сабой (не парушаючы трапяткой цішыні — крый божа!) і ўзнагароджвалі адзін аднаго ўсмешкамі ціхіх вар'ятаў...

     У адну з такіх хвілін ціхага калектыўнага псіхозу мой твар таксама асвятліла ўсмешка ідыёта, бо я раптам зразумеў, чаму гэтыя людзі не выправілі сюды сваіх дзяцей і ўнукаў...

     Яны самі — дзеці. I гэта не для малалеткаў, а для іх Уладзімір Арлоў стварыў нацыянальны Катэхізіс пад назовам "Адкуль наш род", па якім яны будуць жыць, любіць і маліцца за Беларусь.

     Мне зрабілася млосна.

     Яны ўжо не паспеюць вырасці,— скрушна падумаў я,— яны ніколі не вырастуць у дарослых. Гэта вечныя дзеці Беларусі!

     ***

     Чалавецтва стварала міфы ў сваім дзяціным веку — у такую ж пару іх і натуральна чытаць асобнаму чалавеку. Малалетак экзістэнцыйна тоесны гераізаваным версіям жыццяпісаў Ефрасінні Полацкай, Вітаўта Вялікага, Кастуся Каліноўскага... Message у выглядзе патрыятычна міфалагізаваных сюжэтаў ён успрымае як чаканы выклік быцця, на покліч якога яму немагчыма не адгукнуцца. I ён рушыць у накірунку поклічу — але чым болей прыспешвае хаду, тым далей адыходзіць ад мэты...

     Міф — феномен статычнага, нерухомага свету. Таму ўсялякі рух — гэта тое, што аддаляе ад міфа, нават калі ты рухаешся яму насустрач. (Гэтаксама праз рух у сваю пару маладое чалавецтва пераступіла эру Міфа, каб апынуцца ў эры Тэксту.)... Сталеючы ў сваёй хадзе, за дзівосамі новых даляглядаў малады чалавек нават не заўважае, як покліч міфа неўпрыкмет ператвараецца ў ягонае рэха, якое адно зрэдзьчас падымаецца на паверхню з глыбіняў падсвядомасці, дзе міфу толькі і ёсць належнае месца.

     Дзіцячыя кніжкі трэба чытаць у дзяцінстве. Іх небяспечна чытаць тады, калі ты прайшоў ладную частку адмеранага табе шляху і патэнцыялу засталага руху ўжо не заўсёды хапае, каб, патрапіўшы ў царства міфаў, напружыцца і выслізнуць з іх вечна статычных прыцемкаў у рэальнае, жывое і заўсёды дынамічнае жыццё...

     Праблема сістэмнага заняпаду беларускіх Адраджэнняў (паслядоўна — кожнага наступнага па чарзе) знаходзіць сябе яшчэ і ў тым, што беларусы прачытваюць нацыянальны міф у дарослых гадах і таму не паспяваюць адтуль вырасці, гэта значыць давеку застаюцца (тыя, што там застаюцца) знерухомленымі ў яго a priori татальнай нерухомасці. Адсюль дыскурс нацыянальнага міфа, месца якому ў падсвядомасці дарослага чалавека, замацоўваецца для "шчырага" беларуса ў значэннях уласна свядомасці, якая ў гэтам выпадку, зразумела, ніякім чынам не тоесніцца са знадворным дыскурсам наяўнага бытнага.

     Разрыў паміж дыскурсамі міфа і рэальнасці па азначэнні — непераадольны. Гэта навідавоку — але толькі не для вечных дзяцей Беларусі. Яны і на каліўца не маюць сумневу ў магчымасці перайначвання явы пад жаданыя формы намысленай уявы. Трэба адно задзіночыцца і добра пастарацца, гэта значыць улегчыся ў штукаванне запрудаў, каб запыніць жывое жыццё ў нерухомую фігуру таго міфа, пра які яны даведаліся з дзіцячых кніжак. Натуральна, нічога вартага з гэтай забаўкі дарослых дзяцей ніколі не атрымаецца. Бо імклівая плынь жыцця як размывала, так і надалей будзе размываць усе штучныя запруды ды сплываць удалячынь, а дзецюкам, зацятым на ідэі супраціву жыццю, не застанецца нічога іншага, як запускаць папяровыя караблікі патрыятычных улётак у нерухомыя лужыны, што пакінула пасля сябе бурапенная веснавая паводка дзевяностых гадоў...

     Нядобра ў дарослыя гады чытаць дзіцячыя кніжкі. Але што рабіць, калі ў нашым дзяцінстве ў нас не было нашых дзіцячых кніжак?

     Не ведаю. Не ведаю цяпер, не ведаў і тады, калі на прэзентацыі кнігі Уладзіміра Арлова "Адкуль наш род", уражаны ўласным здумленнем пра "вечных дзяцей Беларусі", пачаў згадваць сваіх сяброў, прыяцеляў, знаёмых, якія таксама толькі ў дарослым веку ўпершыню прачыталі кніжку пра нацыянальны міф, але надоўга не замарудзіліся ў ягонай нерухомасці, неяк здолелі атрэсці сваё дарослае дзяцінства ў спраты падсвядомасці, каб рушыць далей, напярэймы заўсёды юрліваму і шматстайнаму жыццю.

     На вялікі жаль, мне хапіла пальцаў на руках, каб пералічыць усіх, хто не запыніўся настала ў спаконвечнай статыцы рамантычнай уявы, — і яшчэ пальцаў нават трохі засталося...

     Пытаецеся, ці быў сярод "пералічаных" Уладзімір Арлоў?

     ***

     Не бывае дакладных адказаў, бываюць толькі актуальныя пытанні. Актуальныя (ці сапраўдныя) пытанні спараджае не цікаўнасць, не патрэба, а трывога (найсапраўдныя — вусціш). Гэтае эсэ запачаткаванае трывожным здумленнем пра вечных дзяцей Беларусі... Іх няшмат, але яны ёсць усюды: у Мінску і Стоўбцах, Мсціславе і Полацку, Гомелі і Вілейцы, Старых Дарогах і Копылі... Яны стаяць у пікетах і ходзяць на мітынгі, ладзяць шэсці і запісваюцца ў сябры ТБМ, малююць на платах “Жыве Беларусь” і носяць ля сэрца значкі з "Пагоняй". Яны зусім не падобныя адзін да аднаго, належаць да розных партый і рухаў (альбо толькі да саміх сябе і зміфалагізаванай Бацькаўшчыны), жывуць у неабсяжнай разбэрсанасці па ўсёй Беларусі, але ці не ўсім ім аднолькава карціць сустрэцца з Уладзімірам Арловым, каб праз таінства наўпроставага задзіночання, нечым падобнага да таінства святой еўхарыстыі, трохі падужэць ад ягоных "плоці ды крыві" і тым самым здабыць хвіліну ўцялесненай у рэальнасць нацыянальнай мроі...

     I Уладзімір Арлоў выпраўляецца ў Друцк і Вільню, Ружаны і Плешчаніцы, Бабруйск і Нясвіж... Рухомы, як місіянер, і чаканы, як месія (адначасова яго можна параўнаць і з гандляром уласнымі кніжкамі Францішкам Скарынам), ён увесь час у дарозе да тых, каго навярнуў у нацыянальны міф сваім казанямі.

     Што ім рухае? Адказнасць за таго, каго прыручыў (Сент-Экзюперы)? Беларуская справа? Перапоўненыя залы ўдзячных слухачоў? Малітоўны экстаз вернікаў Адраджэння?

     Прагматычны разлік? Валацужная натура? Усё гэта разам ці нешта зусім іншае?

     Не бывае дакладных адказаў, бываюць адно актуальныя пытанні. Але нават калі б тут дакладны адказ быў магчымы, то і ў сваёй дакладнасці ён мяне б зусім не цікавіў. Бо незалежна ад таго, што выпраўляе Уладзіміра Арлова ў бясконцыя вандроўкі па выспах нацыянальнага архіпелага, кожны раз гэта — выправа з рухомага жыцця ў нерухомасць міфа, куды настойліва і нецярпліва клічуць свайго чаканага вечныя дзеці Беларусі...

     Дзяцей натуральна любіць. Усялякіх і заўсёды. — Грэшны. Адзін раз не любіў і нейкі момант нават ненавідзеў. Адбылося тое прыкрае здарэнне напрыканцы неаднойчы ўжо згаданай прэзентацыі, калі ў малітоўнай цішыні залы я здагадаўся пра сумнае — валхвец з ахвяравальніка ўласнага лёсу, які ён кінуў у вечна ненажэрную пашчу малоха Адраджэння, ператварыўся ў ахвяру нацыянальных пераросткаў, што зацуглялі яго жалеззем сваіх любові і веры, каб займець сабе алібі жытва ў прыцемках міфа, дзе спрэс пануе нежытво.

     Дык што атрымліваецца: я зненавідзеў гэтых, самім творцам створаных, адэптаў беларушчыны за іхнія любоў і павагу да свайго стваральніка? Нейкае дурноцце! Ці адмысловая (а мо і самая звычайная) рэўнасць?

     Бадай, што апошняе — рэўнасць. I яшчэ — крыўда. Бо гэта яны, вечныя дзеці Беларусі, адабралі ў мяне майго пісьменніка, які з сярэдзіны васьмідзесятых да сярэдзіны дзевяностых (і трохі яшчэ пазней) пісаў менавіта для мяне, з якім я прамінуў ягоны (як свой) шлях ад гістарычнай белетрыстыкі і папулярызатарскай гістарыяграфіі да вытанчанай эсэістыкі, сучасна актуальнай прозы ды гэткага ж эстэтычнага кшталту паэзіі. А потым з'явіліся яны, тыя, каму ўжо непатрэбныя былі ні адмысловая стылістыка, ні складаныя культуралагічныя алюзіі, ні, тым болей, вольнае мысленне — даволі было адно граматыкі ў дзесяці параграфах Вячоркі і Катэхізіса ў дзесяці гераізаваных міфах Арлова...

     Яны неўпрыкмет падраслі і потым выраслі ў сваім мностве – з гэтага мноства іхняя любоў зрабілася эгаістычнай і агрэсіўнай. Цяпер яны ўжо ведаюць, што хочуць ведаць, і таму патрабуюць ад свайго Настаўніка не новых ведаў, а толькі легітымізацыі аднойчы імі здабытага.

     — Заставайся з намі, трымайся нас, — кажуць яны.— Выяўляйся гэткім самым, як мы, і табе будуць гарантаваныя любоў, слава, поспех. I не слухайся розных акудовічаў, колькі іх там — адзін, два, а нас сціжмы і сціжмы. Ты патрэбен нам, мы патрэбныя табе. Разам мы — трывалішча, на якім паўстане і расквітнее Нацыянальны Міф...

     Натуральна адсланіцца ад нядобразычліўца, лагічна забыцца на няўдачу, абачліва размінуцца з дурнем, але як сысці ў ростань ад таго, хто цябе любіць за тваю справу ды яшчэ сваёй любоўю гарантуе твае прафесійны поспех і грамадзянскі чын? Дый увогуле, пра якую ростань можа ісці гаворка, калі наперадзе ўсіх нас разам чакае агульная мэта — вольная і незалежная Бсларусь...

     Творчасць — гэта вечны сыход упрочкі ад тых, хто цябе любіць. У гэтым сэнсе творца радыкальна супрацьлеглы палітыку, шлях якога заўсёды наадварот — да тых, хто яго любіць. I рэч тут вось у чым: творца застаецца творцай, пакуль ён кажа тое, што хоча сказаць сам, палітык застаецца палітыкам, пакуль ён кажа тое, што ад яго хочудь пачуць іншыя... Поспех і любоў неўпрыкмет ператвараюць пісьменніка ў палітыка, калі ў пісьменніка не атрымліваецца пераадолець цягу любові чытача. Вось чаму я зненавідзеў вечных дзяцей Беларусі, якія, бы трэску, зацягнулі ў магутны вір сваёй любові Уладзіміра Арлова і ужо колькі часу не выпускаюць яго са сваіх пругкіх абдымкаў...

     ... Не выпускаюць найперш да самога сябе, а значыць, і да мяне, паколькі "мой Арлоў" каштоўны для мяне не ў статычным падабенстве са мной, а у кінетычным разрозненні — бо, чым далей ён аддаляецца ад мяне ў тую краіну, дзе ніхто, акрамя яго, не жыве, тым болей паміж намі прасторы, памерамі якой, уласна, і вызначаецца мая прысутнасцьу быцці. Зрэшты, у чым яшчэ для нас можа быць сэнс творчасці іншых, як не ў бясконцым павелічэнні дыскурсу быцця за кошт сыходу творцы "наўзбоч шасці тысяч футаў чалавека і часу" (Ніцшэ). Гэта значыць — наўзбоч мяне, вечных дзяцей Беларусі і, калі атрымаецца, самой Беларусі.