Кат Бальтазар, мастацкая літаратура і рэчаіснасьць

Гэтае эсэ можа быць прычытанае як рэцензія на кнігу Ул. Арлова «Паручнік Пятровіч і прапаршчык Здань» (Мінск, «Кнігазбор», 2018). Але яго можна прачытаць і як спробу зразумець, што такое мастацкая рэчаіснасьць, як яна канструюецца і з якога «матэрыялу» робіцца ў названай кнізе.

Пачну з колькіх неабходных заўвагаў агульнага характару. Час кнігі — пераважна «наш». Прынамсі, у яго нішто не трапляе з таго, што выходзіла б далёка за яго межы і было зусім невядома сёньняшняму чытачу. Але гэта «нашасьць» падманлівая. Бо ў любым мастацкім творы час «наш» толькі часткова: з тае прычыны, што мы ў ім нічога не выбіраем. А выбірае і задае ягоную хаду аўтар. Час, вядома, бывае і «гістарычным» у тым сэнсе, што аповед можа адсылаць у нейкую іншую эпоху. Але сутнасна гэта не мяняе справы: ягоным «канструктарам» і гаспадаром ўсё роўна застаецца стваральнік тэкста.

З мейсцам крыху інакш. Але найчасьцей гэта — памяць аўтара. Гарады і мясьціны ягоных падарожжаў, вандровак і перабываньняў. Альбо нараджэньня. Альбо жыхарства. Як і з часам, сцэна дзеяньня можа быць гістарычнай. І хоць, адрозна ад часу, мейсца — рэч звычайна лепш задакумэнтаваная, аўтарская свабода ў яго выбары і апісаньні надзвычай шырокая.

Гэткім чынам, відавочна, што мастацкая рэчаіснасьць — ня проста аўтарскі прадукт, яна — вынік амаль неабмежаванай свабоды ствараць: задаваць сыстэму каардынат, выбіраць сцэну, на якой будзе разгортвацца дзеяньне, канструяваць час, прастору, а таксама рабіць шмат што іншае.

Паглядзім цяпер, як і з якога «матэрыялу» будуецца літаратурная рэчаіснасьць.

Зразумела, што ў літаратурным тэксьце мусіць быць герой, адзін альбо некалькі. Ён ці яна маюць дзейнічаць у нейкіх абставінах. А іхныя дзеяньні мусяць быць важнымі, цікавымі для нас.

...Адкрываецца кніга «Полацкай балядай». Полацак, як вядома, горад, дзе нарадзіўся аўтар, там прайшло ягонае дзяцінства. У гэтым жа горадзе некалі ўзорна выконваў сваю «нялёгкую працу» і кат Бальтазар, герой баляды.

Як гісторык, паэт адразу ж адсылае чытача да вядомага «факта» нашай гісторыі:

Маштаб фігуры зададзены. І, як таго патрабуе жанр, у асобе колішняга палачаніна спалучаюцца гераічнае і мэсіянскае, адданасьць пакліканьню і важнасьць справы:

(Другі твор кнігі, «Аркады Падуі», — між іншым, таксама пра земляка, Францішка de Poloczco. Але пра гэта ніжэй.)

Стыль «Полацкай баляды» выразны: лёгкая гіронія, шарм. У апісаньні «нялёгкай працы» — стылевая далікатнасьць. Праз гэта мяжа, што аддзяляе «факт» ад фантазіі, надзвычай тонкая, ледзьве заўважная. Але пачуцьці, памкненьні і перажываньні героя цалкам рэальныя і жывыя:

Як бачым, майстра робіць сваю справу не з заплюшчанымі вачыма. А далей пачуцьці Бальтазара набываюць яшчэ большую выразнасьць і глыбіню:

Цікава, што гіронія дазваляе аўтару ствараць некалькі паралельных ліній аповеду, а таксама закладае магчымасьць нестандартных хадоў літаратурнага дзеяньня і нечаканай разьвязкі. Тое мы ўбачым ніжэй, калі вернемся да баляды. Тым часам зазірнем яшчэ ў колькі мейсцаў кнігі.

Лёгкая, як сон дзяцінства, паэма «Мёд»:

У цэнтры страфы, напачатку радка — «я» з маленькай літары. Як і ў астатніх тэкстах кнігі, знакі прыпынку адсутнічаюць. Вядома, іх мае расставіць чытач. Адпаведна свайму жаданьню, мастацкаму і эстэтычнаму густу, пачуцьцям, што выклікаюць прачытаныя радкі, ці нават проста — узроўню пісьменнасьці. Аўтар нічога не навязвае. Ён свабодны. У тым ліку і ад знакаў прыпынку.

Атрымліваецца надзвычай цікавы занятак: пасьля маленькага «я» паставім працяжнік, і вось — Вова Патоцкі, Вова Таньчын і Нінка Тузава. Усе ў адным «я», усе разам, як у дзяцінстве.

А гэта працяг паэмы:

«Мёд яшчэ не куплёны, хлеб пякуць у печы» — гэта цывілізацыйная мяжа, якую перакрочыла наша генэрацыя. Хлеба сьпечанага ў печы ўжо даўно няма. Мёд толькі куплёны. Мяжа супала з завяршэньнем нашага дзяцінства. Батон за 13 капеек з малаком ці кефірам у шкляной бутэльцы — гэта ўжо ежа нашага амаль дарослага студэнцкага жыцьця ў горадзе.

«Мёд» — салодкая паэма-успамін. Але дужа балючы:

«Nulla dies sine linea» — «ні дня без радка». А гэта ўжо пачатак наступнай баляды «Алека». Дарэчы, калі паспрабаваць перакласьці гэты лацінскі выраз з дапамогай ангельскай мовы, атрымаецца прыкладна так: ніхто не памірае, не пакінуўшы па сабе наўпростую лінію. Гэта я на ўспамін пра «Мёд».

У тэкстах кнігі «мёд» разьліты ў шмат якіх мейсцах. Пакаштаваць яго ў выглядзе салодкіх мрояў (праўда, з дамешкам аўтарскай гіроніі) няма ніякай праблемы. Кароткі фрагмэнт з цытаванага твору-успаміну:

Ці як ў «Валынскай баладзе» «Сура Шэйнбліт»:

Зазначу, што ўсе тэксты кнігі поўняцца самымі рознымі мастацкімі, літаратурнымі і гістарычнымі алюзіямі і адсыламі. І, як ні дзіўна, але паміж імі і шчодрымі мядовымі сцэнамі ёсьць нешта агульнае. Прынамсі, у адным і другім выпадку час ад часу парушаюцца межы ўмоўнасьцяў, забаронаў, разбураюцца псыхалягічныя стэрэатыпы і моўныя штампы.

Падсумую. Перакрочваньне межаў, іх размываньне, разбурэньне стэрэатыпных вобразаў і моўных штампаў, пашырэньне кантэксту з дапамогай рознага кшталту алюзій, прыхаванае альбо наўпростае цытаваньне зь некаторых вядомых тэкстаў, стварэньне паралельных ліній аповеду, канструяваньне «гістарычнасьці» часу, які да гісторыі мае адно ўмоўнае дачыненьне, — характэрныя адметнасьці тэкстаў кнігі Ул. Арлова (як, дарэчы, і той рэчаіснасьці, якую ён стварае). Нагадаю, што сам аўтар вызначыў свае баляды як народжаныя на «бязьмежжы жанраў». «Бязьмежжа» — слова двухсэнсоўнае: з аднаго боку, межаў няма, а з другога — яны ёсьць, але аддаленыя адна ад адной ці не зусім добра прамаркіраваныя.

«Аркады Падуі» — яскравы прыклад толькі што адзначанай зьявы. Але тут мы перадусім маем справу з рухомай, размытай і, можна сказаць, дынамічнай ідэнтычнасьцю галоўнага героя, якая ўвесь час накладаецца на асобу з іншага часу, але з тым жа самым імем — Францішак:

Барока зьявіцца крыху пазьней, праз некалькі дзесяцігоддзяў пасьля таго, як у 1512 г. Францішак de Poloczco атрымае ступень доктара медыцыны ў Падуанскім ўнівэрсытэце. А пакуль:

і перажывае ранішнюю катастрофу, якая поўніцца гістарычна-літаратурнымі алюзіямі:

«пра яйкі пісаў і Стэндаль
Стэндаль любіў не на заўтра а на закуску»

Рухомасьць межаў ідэнтычнасьцяў, вобразаў і нават нежывых прадметаў — важны складнік унутранай дынамікі гэтага тэкста:

Мяняюцца мейсцамі ня толькі статуі, але і гістарычныя перыяды, гістарычныя фігуры:

Паміж рознымі вобразамі Францішка час ад часу зьяўляецца і цень аўтара:

А вось і калыханка для дарослых:

А гэта фінал, у якім «прачынаюцца» чытач і аўтар:

У салодкіх мроях застаюцца Францішак (у доктарскай мантыі) і Марэля (з залацістай хрызантэмай у руцэ). Аўтару застаецца адно паставіць сваё імя і прозьвішча. Відавочна, яно не Францішак.

«Што ж гэта ўсё было? Што гэта за такі дзіўны фэномэн, падобны на сон, але ж ня сон?», — можа запытацца чытач. «Ці ня ёсьць у ім штосьці ад галюцынацый?»

Перадусім, адкажу на апошняе пытаньне: ад галюцынацый нічога няма. А дзіўны фэномэн — вынік надзвычай высокай канцэнтрацыі (мабілізаванасьці) творчай фантазіі, якая здольная бурыць звыклыя формы, прыводзіць іх у рух, зьмяняць контуры прадметаў, парушаць лягічныя сувязі. Нарэшце, паглыбляць аўтара і чытача ў імажынатыўны сьвет, які ў такія моманты падаецца больш рэалістычным за сьвет фізычных рэчаў. Гэта таксама і сьвет мрояў, у якім блытаецца час, пасьлядоўнасьць падзеяў, паўстае эфэкт déjà vu, зьнікае звыклая сыстэма каардынат. У некаторых выпадках (у выніку глыбокай засяроджанасьці, канцэнтрацыі) могуць зьяўляцца і візіі, устойлівыя «карцінкі».

Нарэшце, гэта шаманства, паэтычнае шаманства, калі з дапамогай рытмізаванай сылабікі, гукавых паўтораў і ўнутранай дынамікі верша ствараецца новая сытуацыя, альбо, больш дакладна, — новае поле суб’ектыўнай рэальнасьці. У гэтым новым полі рэальнасьці і ствараецца літаратурны тэкст.

Як памятае чытач, мы яшчэ не дачыталі «Полацкую баладу». Рэзон вярнуцца да яе вось у чым: баляда — гэта тэкст у тэксьце, своеасаблівая (хай сабе і не разгорнутая) рэфлексія над тым, што ёсьць мастацкім творам і зь якога «матэрыялу» ён робіцца. Фінал:

Як і ў «Аркадах Падуі», фінал зусім нечаканы. Герой аказваецца «чалавекам-аркестрам», здольным выконваць некалькі роляў адначасова: староньняга назіральніка, галоўнай дзеючай асобы, ката, ахвяры і аўтара. Пісаньне баляды (рамана) ператвараецца ў жывы працэс, калі твор як бы пішацца сам па сабе. Проста пішацца, — як расьце дрэва ці кветка. Гэта крыху нагадвае, як гуляюцца дзеці, калі няма з кім гуляцца: усе ролі выконваюцца адным і тым жа «акторам». Выконваюцца з аднолькавым імпэтам і так шчыра, што не паверыць немагчыма.

І зноў жа, як і ў «Аркадах», адзін «гістарычны» час накладаецца на другі, каб стварыць ілюзію часу. Яго, гэтага часу, насамрэч, няма без таго, хто яго творыць. Рэальнасьцю ёсьць толькі адна маленькая і нябачная нам кропка, зь якой паўстае і разгортваецца ўсё, што потым зьявіцца ў літаратурным тэксьце. Павута тэкста тчэцца з гэтай кропкі, якая пульсуе, пакуль мастацкі тэкст ня будзе завершаны:

Зьвернем цяпер увагу на вось якую цікавую дэталь — «гушкацца на арэлях бяссоння і сну». Яшчэ адна важная пазнака працэсу стварэньня літаратурнага тэкста. Як памятае чытач, я ўжо казаў пра высокую канцэнтрацыю (мабілізаванасьць) творчай фантазіі, якая дазваляе творцу увайсьці ў працэс пісаньня тэкста.

І тое, і другое, між іншым, мае аднолькавую прыроду. І бяссоньне, і сон называюцца ў сучаснай псыхалегіі «зьмененымі станамі сьвядомасьці». Гэта станы, якія выразна адрозьніваюцца ад вядомых нам, калі мы чуйнуем, а нашая ўвага і індывідуальная сьвядомасьць скіраваныя вонкі, напрыклад, на нашу працу, стасункі з іншымі людзьмі, зьнешнія аб’екты і да т. п.

Шараговымі прыкладамі зьмененых станаў зьяўляюцца алькагольнае ап’яненьне, сэкс, рытмічныя танцы, некаторыя віды сучаснай музыкі (за кошт моцы гуку, пэўнай частотнасьці і рэзкага выразнага рытму яны здольныя мяняюць унутраны стан чалавека). Больш «тонкія» прыклады — закаханасьць, паэзія, некаторыя віды рэлігійнай практыкі (напрыклад, шаманства), сытуацыі паміж увайсьцём у сон і выйсьцем зь яго. Нарэшце, і сам працэс мастацкай творчасьці есьць зьмененым станам сьвядомасьці.

«Гушканьне на арэлях бяссоння і сну» — пераход між сном і явай. Што ж адбываецца ў гэтыя кароткія прамежкі часу, якія аддзяляюць нас ад чуйнаваньня ці ад сну і на якія мы далёка не заўсёды зьвяртаем увагу?

Энцыкляпэдыя паранармальных зьяваў паведамляе, што ў такіх станах аслабляецца ўсьведамленьне вонкавага асяродку, адбываецца частковая страта кантролю над мэнтальнымі працэсамі, зьмяншаецца пачуцьцё рэальнасьці, зьвязанае са зьнешнімі фактарамі, павялічваецца сіла ўяўленьня, а ўвага чалавека скіроўваецца ўнутр.

Дык ці ня тое ж самае мы ўжо бачылі, калі гаворка ішла пра «Аркады Падуі»? Імажынатыўны сьвет, асобы і цэлыя сцэны, створаныя творчым уяўленьнем, пачынаюць набываць абрысы сапраўднай рэальнасьці. Ды і ў іншых тэкстах кнігі падобныя мейсцы таксама прысутныя. І калі тэкст пачынае літаральна «ўсмоктваць» у сябе ўвагу чытача , гэта азначае, што творчая фантазія аўтара дасягнула ў гэтым мейсцы найвышэйшай ступені канцэнтрацыі.

У выключных выпадках, адзначае тая ж энцыкляпэдыя, могуць зьяўляцца візіі, асоба можа перажываць мэдыюмны досьвед.

Фрагмэнт «Балканскай балады» «Алека» — апісаньне амаль сьпірытычнага сэансу:

У больш шырокім сэнсе, зьмененыя станы сьвядомасьці вядуць да трансфармацыі ўспрыняцьця часу і ідэнтычнасьці. Чалавек можа нават адчуваць, што распускаецца і час, і ягоная ідэнтычнасьць. Больш за тое, у зьмененых станах сьвядомасьці самі творцы аказваюцца мэдыюмамі для сваіх тэкстаў. І ў такіх выпадках яны кажуць пра тое, што чуюць нейкі гул, зь якога нараджаецца тэкст, што нехта проста водзіць іхняй рукой, адчуваюць у сабе дайманічную сілу і да т. п.

Паспрабуем, аднак, паглядзець цяпер на ўсё гэта не знутры літаратурнага тэкста, не з пазыцый таго, хто яго творыць, а зь іншай пэрспэктывы, — звонку.

Адпаведнікам «мастацкай літаратуры» ў ангельскай мове, як вядома, зьяўляецца слова «fiction». І азначае яно «прыдумка», «фантазія», «байка» (у сэнсе «гісторыя ні пра што», «небыль»), казка і, нарэшце, «фікцыя» (у юрыдычным сэнсе). А супрацьпастаўляюць «фікшн» тэкстам, што базуюцца на факце, г.зн., на іншай чалавечай здольнасьці — крытычным мысьленьні.

Зразумела, што апошняе цалкам не зьнікае з літаратурнага тэкста. Яно ў нейкай форме застаецца, хоць і можа быць істотна аслаблена. З гэтага гледзішча цікава зноў зазірнуць у кнігу нашага шаноўнага аўтара. А менавіта — у тыя мейсцы, дзе прысутнічае калі не само крытычнае мысьленьне, дык хаця б крытычны погляд на рэчы.

Варта зазначыць, што функцыю крытычнага погляду можа выконваць аўтарская гіронія. Яна як раз і ёсьць ацэнкавым, пераважна крытычным меркаваньнем, якое, як правіла, не разгорнутае вэрбальна.

Зьвернем таксама ўвагу і вось на што: а ў якіх мейсцах кнігі гіронія аўтара выяўляе сябе найболей? Калі сказаць абагулена, то гэта тыя мейсцы, якія маюць блізкае ці аддаленае дачыненьне да сэксу альбо да ўжываньня алькаголю. Чаму? Таму што і ў адным, і другім выпадку страта пачуцьця рэальнасьці (зьнешняга сьвету, сытуацыі, абставінаў і да т.п.) — найбольшая.

«Паэтычны фэст у Друскеніках». Разьвітальная вечарына:

А гэта адна з заключных сцэнаў у паліцэйскім пастарунку:

Гэта той выпадак, калі (частковая) страта пачуцьця рэальнасьці выклікае камічны эфект, які, дарэчы, выконвае тут функцыю мяжы, што аддзяляе апісаньне сытуацыі ад самой сытуацыі. І акцэнт, зразумела, робіцца на апісаньні, а не на сытуацыі. Апошняя патрэбная толькі для таго, каб стварыць эфэкт праўдападобнасьці дзеі і выклікаць камічную рэакцыю.

Іншымі словамі, мастацкі тэкст мае патрэбу ў пазалітаратурнай рэальнасьці, каб быць пераканаўчым, ці нават каб проста быць літаратурным тэкстам. Альбо яшчэ можна сказаць так: ён (літаратурны тэкст) «пазычае» (прынамсі, часткова) сваю рэальнасьць там, дзе гэтая рэальнасьць наяўная ў значна большай ступені, — у вонкавай рэчаіснасьці.

А вось надзвычай цікавы пасаж з «Аркадаў Падуі», які непасрэдна тычыцца рэчаіснасьці, зь якой маюць справу мастацкія тэксты:

І крыху далей:

Гіранічнае стаўленьне аўтара прадукуецца тут вядомай цытатай «бо да таго месца вялікую ласку маюць». А таксама ўрыўкам з моўнага штампу: «аднаполыя варыянты вы не разглядаеце».

Цытаваны пасаж утрымліае у сабе, аднак, і надзвычай цікавую канстатацыю:

Думка ня новая, але дакладная і важная ў тым сэнсе, што паказвае на адну з магутных крыніцаў, зь якой жывіцца мастацтва ўвогуле і мастацкая літаратура ў прыватнасьці. На гэтай ідэі, праўда, ня надта часта акцэнтуюць увагу. Зазвычай фэномэн мастацтва і мастацкай літаратуры разглядаецца праз прызму пазытыўных функцый і роляў, якія яны выконваюць. (Няма сумневу, што і такія функцыі мастацтву ўласьцівыя.) Але мяне цікавіць тут мастацкая рэчаіснасьць, а таксама рэчаіснасьць пазалітаратурная і тое, як гэтыя дзьве рэчаіснасьці стасуюцца.

Колькі словаў пра рэчаіснасьць літаратурную. Вышэй я ўжо казаў пра яе як пра суб’ектыўную рэальнасьць. Калі больш канкрэтна, то цяпер яна выглядае як рэальнасьць эмоцый, пачуцьцяў, эмацыйных станаў і перажываньняў, як сутыкненьне розных ліній аповеду, як спробы заангажаваць чытача ў тэкст праз размываньне межаў вобразаў ня толькі герояў, але і (сама)вобразу чытача. Нарэшце, гэта разбурэньне ўмоўнасьцяў, звыклых формаў, штампаў і стэрэатыпаў, — з дапамогай прыхаванай ці не заўсёды прыхаванай гіроніі.

Усё гэта якраз і ўтварае літаратурную аснову тэкстаў кнігі.* І калі пачуцьці, эмоцыі і перажываньні дастаткова глыбокія і выяўленыя адэкватным (мастацкім) спосабам, яны ня могуць не закранаць чытача. Бо прырода любых пачуцьцяў (няважна, пазытыўных ці нэгатыўных) якраз і палягае ў эмпатыі, у іх неапасродкаванасьці пры перадачы ад аднаго чалавека да другога, у іх «заразьлівасьці». Яны — частка непасрэднай і наўпроставай камунікацыі. (А некаторыя эмоцыі настолькі ўнівэрсальныя, што беспамылкова «чытаюцца» і на ўзроўні міжвідавай камунікацыі — напрыклад, праявы агрэсіі аднолькава зразумелыя і людзям, і жывёлам.) Дарэчы сказаць, эмпатыя (імклівасьць і «зразумеласьць» эмацыйнай камунікацыі) — адна з прычынаў папулярнасьці мастацкіх (літаратурных) тэкстаў (за выключэньнем, зразумела, тых, якія патрабуюць інтэлектуальных высілкаў з боку чытача альбо больш тонкай эмацыйнай арганізацыі).

Цяпер, між іншым, робіцца відавочна, чаму «непарыўна зьнітаваныя грахі і мастацтва». Бо нішто так не правакуе на эмацыйныя рэакцыі, як самі эмоцыі. І правакуюць тым лягчэй, чым больш яны яркія і моцныя. Гаворка ідзе пра моцныя пачуцьці альбо жарсьці, якія, у сваю чаргу, ёсьць вынікам самых розных чалавечых заганаў — сквапнасьці, распусты, зайздрасьці і да т. п. Як вядома, сусьветная мастацкая літаратура поўніцца апісаньнямі самых розных моцных пачуцьцяў і жарсьцяў чалавека. Бязь іх не было б п’есаў Шэксьпіра, твораў Бальзака ці Дастаеўскага.

Вядома ж, заганы і жарсьці чалавека прыдумала не мастацкая літаратура. Гэта частка прыроды чалавека — той самай пазалітаратурнай рэчаіснасьці, у якой здаўна ёсьць і брутальнасьць, і агрэсія, і крыважэрнасьць, і масавыя забойствы, і генацыд. Некалькі брутальных эпізодаў рэальнай гісторыі чалавецтва прысутныя і ў тэкстах аналізаванай кнігі.

Я не хачу сьцьвярджаць, што мастацкія тэксты мусяць нейкім чынам прэпараваць пазалітаратурную рэчаіснасьць (хоць аўтар і можа трактаваць яе, напрыклад, з пэўнай дыстанцыі ці праз нейкую сыстэму каштоўнасьцяў).** Я кажу пра іншае: літаратурная рэчаіснасьць практычна ніколі не перакрочвае межы таго, што называецца эстэтычнай сфэрай. І вызначаюцца гэтыя межы дамінаваньнем творчага ўяўленьня над усімі астатнімі здольнасьцямі чалавека, адсутнасьцю выразнай сыстэмы каштоўнасьцяў (тыя вар’ююцца ад аўтара да аўтара) і, нарэшце, тым, што акцэнт робіцца на атрыманьні эстэтычнага задавальненьня.

Яно (эстэтычнае задавальненьне) якраз і ёсьць галоўным фокусам успрыняцьця і (даволі часта) галоўным крытэрам інтэрпрэтацыі мастацкай (літаратурнай) рэчаіснасьці, якая, што праўда, далёка не заўсёды супадае з рэчаіснасьцю нашага жыцьця. А калі і супадае, то зазвычай толькі на той час, цягам якога мы глядзім нейкі тэатральны спэктакль, захапляемся чытаньнем новага рамана альбо разглядаем сябе аголенымі на фрэсцы Джота «Страшны суд» у капэле Скравеньі.

Як бы там ні было, але моц ілюзіі (творчай фантазіі) усё ж настолькі вялікая, што часам здольная блытаць рэчаіснасьці — літаратурную і пазалітаратурную, а таксама падмяняць нашае «я» на «я» герояў, створаных аўтарам мастацкага тэкста.

* Падкрэсьлю, што гаворка тут пра тэксты менавіта гэтай кнігі. У іншых, напрыклад, празаічных тэкстах аснову літаратурнай тканкі можа складаць дынамічнае дзеяньне альбо дзеяньне + адпаведныя ўчынкі і перажываньні герояў.

** Мой сябра пісьменьнік С. Рублеўскі, напрыклад, кажа, што «літаратура — гэта спроба рэдагаваць жыцьцё».